شاسوسا

من می خواهم برگردم به دوران خلوت خودم. من نمی خواهم دیگر کسی برای من چنگ و دندان نشان بدهد. یعنی راستش حوصله آزار دیدن را ندارم

شاسوسا

سنگر و قمقمه های خالی

بهرام صادقی
مجموعه، داستان های کوتاه

سنگر و قمقمه های خالی

1

شناسنامه ی اول :

آقای « کمبوجیه » دارای نام خانوادگی… فرزند … در تاریخ هیجدهم ماه دی سال 1290 شمسی در شهر … متولد شده است . ( در جاهائی که نام خانواده و پدر و مسقط الرأس ایشان را نوشته اند متأسفانه سالیان بعد ، به عمد یا به سهو ، مهر اداره ی قند و شکر را نیز کوبیده اند یا به عنوان دیگر جلو هر کدام از آنها می توان نوشت لایقرء است . ) در صفحات مربوط به ازدواج و فوت چیزی نوشته نشده است … آقای کمبوجیه ساکن تهران است .

2

یک روز از زندگانی آقای کمبوجیه :

باز هم مثل همیشه … اما نه ، ممکن است پیش خودتان بگوئید : « چرا باز هم مثل همیشه ؟ چرا باز هم مثل همیشه می خواهند با گفتن چند چیز کلی جزئیات گفتنی را ناگفته بگذارند ؟ » برای اینکه چنین نگوئید من هم سعی خواهم کرد که بیدار شدن آقای کمبوجیه را درست و حسابی برایتان شرح بدهم . حالا شما هم درست و حسابی گوش کنید :

در یک صبح فرح انگیز بهاری که گنجشک ها با گنجشک ها عشقبازی می کردند و ماهی ها با ماهی ها قول و قرار می گذاشتند و پسرها خواب دخترها را می دیدند و دخترها خواب پسرها را ، آقای کمبوجیه در تختخواب سفری پر سر و صدایش غلتی زد ، و از این دنده به آن دنده شد … و چشم های نازنینش را باز کرد … یعنی به همین سر و سادگی بیدار شد . مدتی سقف اتاق را نگاه کرد و مدتی هم گذشت تا فهمید که این کار نتیجه ای ندارد . بعد رویش را به طرف پنجره برگرداند و آفتاب را که شاعرانه لبخند می زد دید ، اما حتی خودش هم نفهمید که چرا از خنده ی آفتاب دلگیر شده . بنابراین سرش را زیر لحاف برد و گفت : « حالا که اینطور است فکر می کنیم .» یکی دو دقیقه گذشت و هیچ فکری به خاطرش نرسید . پیش خودش گفت : « چطور است درباره ی ستاره های ثابت و سیار فکر کنم ؟ » و جواب داد : « خیلی خوب است .» و بعد این مذاکره ی کوتاه در مغزش روی داد :

ــ ستاره های ثابت و سیار ؟

ــ بله …

ــ بله البته ، بعضی ستاره ها ثابتند یعنی از جایشان تکان نمی خورند و بعضی ستاره ها هم سیارند یعنی از جایشان تکان می خورند .

باز یکی دو دقیقه ی دیگر گذشت و آقای کمبوجیه همچنان تلاش می کرد که چیزی پیدا کند که بتواند او را به فکر کردن وادارد : « آه جستم ! درباره ی خدا فکر می کنم .» فکر کرد : « خدا … خیلی خوب ، خدا ، خدا بزرگ است … البته ، و عده ای معتقدند که به جای خدا باید گفت طبیعت . خیلی خوب ، گفتیم طبیعت … »

در زیر لحاف ، در یک صبح بهاری و در مغز آقای کمبوجیه باز مذاکره شروع شد :

ــ آقای کمبوجیه ، عقیده ی شما درباره ی … درباره ی…

ــ کشتی های اقیانوس پیما ؟

ــ آفرین ! آه ، آفرین ! درباره ی کشتی های اقیانوس پیما چیست ؟

مدتی به سکوت گذشت و در مغز آقای کمبوجیه ، تنها صدای تیک تاک ساعت طنین می افکند . معلوم بود که جواب ، سنجیده و از روی کمال بی طرفی خواهد بود ، چون آقای کمبوجیه به دقت فکر می کرد . خوشبختانه مذاکره ادامه یافت :

ــ در این باره من هیچ عقیده ی خاصی ندارم .

بار دیگر بن بست با تمام سیاهی و وحشتش از دور نمودار شد ــ بن بست مذاکرات ــ و آقای کمبوجیه در زیر لحاف به خودش فشار می آورد و مثل غریق نومیدی که دست هایش را به هر طرف تکان می دهد تا مگر به تخته پاره ای برخورد کند از این شاخه به آن شاخه می جست ، دنبال موضوع ها می دوید و دستش را ، گاه با خشونت و سرعت ، و گاه به نرمی و آرامی ، به جلو می برد که فکر را محکم بگیرد و نگذارد فرار کند . بالاخره توفیق ، گرچه نسبی بود ، نصیبش شد :

ــ درباره ی عشق فکر می کنم .

ــ درباره ی عشق فکر می کنی ؟

ــ درباره ی عشق فکر می کند !

آقای کمبوجیه از وحشت نزدیک بود فریاد بکشد . در مغزش از هرگوشه کسی یکی از زمان های گوناگون عشق ورزیدن را صرف می کرد :

« کمبوجیه عشقبازی می کند ! کمبوجیه عشقبازی نکرده است ! کمبوجیه ، عشقبازی می کنی ؟ »

آقای کمبوجیه مصمم شد که به این شلوغی خاتمه بدهد . با لحن محکمی ، که نشانه ی اراده ی خلل ناپذیر است ، در مغزش بانگ زد :

ــ بله ، عشقبازی می کنم !

ــ چطور مثلاْ ، نه ، حالا خودمانیم ، عقل به ما داده اند که بفهمیم . خودت قضاوت کن ، برای اینکه قضاوت خودت اشتباه درنخواهد آمد … مثلاْ زیر لحاف عشقبازی می کنی ؟

ــ مسلم است که کسی زیر لحاف عشقبازی نمی کند . یعنی در مراحل اول ، عشق از زیر بوته های گل شروع می شود و البته بعد به زیر لحاف ختم می شود .

ــ آه کمبوجیه !…

ــ بله ، آه کمبوجیه !… زمستان بود . چه زمستان سختی بود . این قصه مال چندین سال پیش است ، چندین سال پیش که من نوجوان بودم و تازه معنی زیبائی ها را می فهمیدم … آن وقت ، آن شب که باران می آمد و ما برای اینکه حوصله مان سر نرود به خانه ی آنها رفتیم ، من برای اولین بار « او » را دیدم …

ــ چه عشق آتشینی بود که سرانجامش معلوم نشد …

ــ درست و حسابی یک تراژدی بود .

ــ آه ، چه اغراقی ! کمدی بود .

آقای کمبوجیه چنان به تخت فشار آورد که ناله ی تمام فنرها بلند شد .

ــ نه ، کمدی نبود ! نبود ! نبود !

اکنون باز از توی تمام حجره ها و پشت تمام دریچه های مغزش آدم های نامرئی فریاد می زدند : « نبود ! نبود ! » و آقای کمبوجیه چنان دندان هایش را به هم فشرد که رشته ی فکرش ناگهان قطع شد . سکوت روز بهار را تنها صدای ساعت درهم می شکست و در زیر لحاف چیزی تکان می خورد . روی قرائن و امارات هر کس حق دارد که خیال کند آن چیز آقای کمبوجیه بود ، اما من ترجیح می دهم که بگویم :

نه ، دوستان محترم ! این ، درون آقای کمبوجیه بود که ، منقلب و ناراحت ، موضوع تازه ای را برای فکر کردن می جست ، یا بهتر بگوئیم حتی این ، درون آقای کمبوجیه هم نبود ، نیاز فکر کردن بود . اگر بتوان گفت . نیاز فکر کردن بود برای زندگی کردن . و اتفاقاْ اینجا هم یکی از جمله جاهائی است که هر چیز را می توان وارونه کرد بی آنکه در وضع تغییری بدهد . مثلاْ حق داریم بگوئیم : چیزی که در زیر لحاف می جنبید نیاز زندگی کردن بود برای فکر کردن .

هر چه بود نمی توان بیش از این مته به خشخاش گذاشت . چون اگر چنین کنیم گناهمان با گناه کشیشانی که ، در کشاکش جنگ خانمانسوز دوست و دشمن ، درباره ی تعداد فرشتگان و نوک سوزن بحث می کردند مشابه خواهد بود ( چیزی که از وطن پرستی به دور است ) و به علاوه از تماشای شکست یا فتح آقای کمبوجیه هم محروم خواهیم ماند . خوشبختانه آقای کمبوجیه با پیروزی کامل باز شروع کرده بود به فکر کردن :

ــ خب ، آخرین مطلبی که درباره ی آن فکر می کردم چه بود ؟ تیک تاک ساعت ؟ نه ، گمان نمی کنم . اصلاْ چرا به یاد تیک تاک ساعت افتادم ؟ پس درباره ی خدا بود … خدا بزرگ بود و بعضی هم دلشان می خواست بگویند طبیعت . نه این هم نبود . بعضی ستاره ها ثابتند و بعضی حرکت می کنند … البته شک نیست ، کما اینکه چند ستاره هم هستند که تندتر از همه حرکت می کنند و به آنها شهاب می گویند . پس چه بود ؟ ای خدای بزرگ ! درباره ی کشتی ها هم که من عقیده ی مخصوصی ندارم ، یعنی اصلاْ عقیده ای ندارم ، برای اینکه واقعاْ مضحک است کسی که کارش … کارش چیست ؟

ــ خوردن و خوابیدن و به فکر زندگی نبودن .

ــ راستی این هم مسأله ای است که آیا آدم باید همیشه و در همه حال دنبال کار کردن برود یا نه … یعنی مثل من به یک زندگی ابتدائی اکتفا بکند یا به همه کار دست بزند ، پول هایش را جمع کند و خانه های کوچک و بزرگ بخرد ؟ باید درست و حسابی سر فرصت فکرش را کرد . اما من از این زندگی متنفرم … متنفرم ؟ بله کاملاْ ، دلم می خواهد همانطور که رفیقم می گفت زندگی بکنم ، آن هم نه مثل او در عالم خیال ، بلکه در همین دنیای واقعی : یک گوشه ی دورافتاده ، کنار یک رود آرام که زمستان ها خشک باشد و تابستان ها پر آب . این را زودتر بگویم : در یک شهرستان درجه اول ــ از این همه سر و صدا دیوانه شده ام ــ خانه ای بسازم مطابق میل خودم با چند تا باغچه که در آنها گل و گیاه بکارم و صبح آبشان بدهم و مواظبشان باشم . بعد این خانه یک اتاق داشته باشد خیلی بزرگ ــ آخر من از این اتاق های قوطی کبریتی به تنگ آمده ام ــ آفتاب گیر . دور تا دور این اتاق را قفسه بگذارم و کتاب های نو در آنها بچینم ، کف اتاق را با یک قالی قشنگ فرش کنم ، گوشه و کنار چند تا مخده بگذارم ؛ بعد وقتی زمستان می آید بخاری را روشن کنم ، تمام پرده ها را بیندازم ( اما باز هم از پشت شیشه ها بتوانم برف ها را که یواش یواش به زمین می ریزند ببینم ) ، چند تا رفیق داشته باشم ، هر ماه یکی از آنها بیاید به سراغم . با هم بنشینیم توی اتاق ، از صبح شروع کنیم یک منقل جلومان باشد پر از آتش های پشت گلی ، یا سینه کفتری ، فرق نمی کند . ولی آنقدر حساس که اگر خواستیم به اشان فوت بکنیم یک پرده ی نازک خاکستر رویشان بنشیند ، یکی دو قوری آب جوش برای اینکه چای همیشه آماده باشد ، استکان ها همه شسته ، آنقدر شسته که برق بزنند ، آن وقت از توی گنجه که زیاد هم دور نگذاشته باشند ــ همان دم دست که آدم دیگر بلند نشود ــ شیشه عرق را دربیاوریم ، سر وافور را به شانه ی منقل تکیه بدهیم و تا غروب گل بگوئیم و گل بشنویم ، همه اش حرف بزنیم ، هر چه دلمان می خواهد بگوئیم ، گاهی یک کتاب دربیاوریم ( این زحمت را دیگر آن رفیقی که مصاحب یک ماهه است باید بکشد ، چون من در آن موقع حال تکان خوردن هم نخواهم داشت ) و نرم نرمک بخوانیم ، زمستان را همین طور بگذرانیم تا بهار بیاید . وقتی که بهار شد پرده ها را پس بزنیم که شکوفه ها توی اتاق را ببینند ، چرا من به خودم زحمت بدهم که شکوفه ها را ببینم ؟ یخچال را کم کم دم دست بگذاریم و باز هم …

نکته اینجاست که چون آقای کمبوجیه به اینجا رسید دیگر فکر امانش نمی داد . اکنون صحنه کاملاْ عوض شده بود و آقای کمبوجیه در زیر لحاف سنگین ( تازه داشت متوجه می شد که چه لحاف سنگینی است ) می لولید و در جستجوی راهی بود که شاید بتواند از دست این همه فکرهای رنگارنگ فرار کند . نیم خیز شد و سرش را از زیر لحاف بیرون آورد و نزدیک بود خودش را از تختخواب به زمین بیندازد ، اما فکر با چنان سرعت و قوتی بر سرش کوفت که لحظه ای بعد ، در سنگر نرم و راحتش ، آرام و بی حرکت دراز کشیده بود و همه جایش را لحاف می پوشاند . باز هم مثل همیشه … ( آه باز هم مثل همیشه فراموش کردم . بگذریم .) تیک تاک ساعت بود که سکوت را آهسته می تراشید و هر کس حق دارد که خیال کند آقای کمبوجیه ، خدای ناکرده ، به مرگ ناگهانی درگذشت و یا خوابش برد . اما من معتقدم که شاعرانه تر سخن بگوئیم ، مثلاْ : « آقای کمبوجیه ، در سنگر تسلیم شد . خوشبختانه قمقمه ی او کاملاْ خالی بود و دشمن نتوانست به غنیمت ــ مقصود آب است ــ دست یابد .» اما حق با شما است ، گزارش رسمی را نمی توان سخن شاعرانه خواند ، بهتر است بگوئیم : « آقای کمبوجیه با خیالی دلنشین هم بستر شد » و پس از اینکه او را بوسید از روی تختخوابش برخاست . بیرون اتاق ، یک پسربچه ی زیبا انتظارش را می کشید . پسربچه که چهارده سالش تمام نشده بود لباسی پوشیده بود که او را زیباتر از همیشه نشان می داد ــ مثل اینکه از اعماق قرون گذشته بیرون آمده است ــ و عرق چین زردوزی شده ای را که کج روی سرش گذاشته بود با دست نوازش می کرد . آقای کمبوجیه وقتی به او رسید ایستاد ، دستش را زیر چانه ی او گذاشت و سرش را بلند کرد . پسربچه از شرم گلگون شد و لبخند زد . متأسفانه وقتی لبخند زد که درِ خانه ی بزرگی را که کنار رودخانه بنا شده بود زدند و آقای کمبوجیه مجبور شد به او اجازه بدهد که برود در را باز کند . همانطور که من و شما نمی توانیم حدس بزنیم چه کسی بود که به دیدار آقای کمبوجیه آمده بود ، خود آقای کمبوجیه هم در زیر لحاف سنگین هر چه می کوشید به یاد نمی آورد که تازه وارد را کجا دیده است . به هر حال به طرف او رفت :

ــ بله ، حضرت آقا ! چه فرمایشی داشتید ؟

ــ جنابعالی آقای کمبوجیه … ( مهر اداره ی قند و شکر روی آن خورده است ) نیستید ؟

ــ چرا ، البته خودم هستم .

ــ اوه ، مهربان ترین مهربانان و عجیب ترین دوستان ! من یکی از یاران تو هستم که نوبتم رسیده است .

آقای کمبوجیه صلاح در آن دید که جدی باشد :

ــ دوستی که باید یک ماه جاری را با من بگذراند هم اکنون در اتاق وافور می کشد ، بنابراین شما به رسمیت شناخته نمی شوید .

تازه وارد ، هنوز مدارکش را ارائه نداده بود که آقای کمبوجیه فریاد کشید :

ــ بچه ، او را بیرون کن !

به یکباره از درهای مرئی و نامرئی خانه هزاران پسربچه ی زیبا ، بعضی مثل پنجه ی آفتاب و بعضی مثل قرص قمر ، با عرقچین های زردوزی شده و تنبان های گشاد ، و یا با شلوارهای گلف و پیراهن های کاوبوی و سرانگشت های عناب رنگ ، بیرون جستند و دوست از راه رسیده را که هاج و واج مانده بود به خفت و خواری تمام به رودخانه پرتاب کردند .

اکنون وقت آن است که هر کس به اشتباهش اعتراف کند ، چه آن که آقای کمبوجیه را مرده می پنداشت و چه آن که فکر می کرد خوابیده است و حتی من که گزارش غیرواقع دادم و شعر بی معنی سرودم . حقیقت امر این است که در این مدت آقای کمبوجیه تسلیم نشده بود ، بلکه با یک حیله ی جنگی ( خود را به خواب زدن یا عامیانه تر خود را به موش مردگی زدن ) می خواست حریف را به زانو درآورد . حریف او ( فکر ، فکری نافذ که مثل سیل سوراخ کننده بود ) اکنون داشت قد خم می کرد تا به زانو دربیاید و آقای کمبوجیه از روی خوشدلی فطری خواست در این دقایق آخر به ملایمت با او رفتار کند .

ــ راستی خیلی مضحک بود . تازه حالا یارو را شناختم . حیوانی راست می گفت که از دوستان ثابت قدم من است . حالا چه کار باید کرد ؟ مسلماْ وقتی که خانه را ساختم و دم و دستگاه را به راه انداختم به جبران این بی احترامی ، اولین ماه را با او خواهم گذراند …

ــ اما فکرش را بکن ، بهتر نیست یک زن بگیری که شب برایت آبگوشت بپزد و روز سیب زمینی و هویج سرخ کند که بیش از این معده ی بیچاره ات را با کالباس و نان سفید به جنگ وا نداری ؟ هر روز لباس هایت را بشوید و اتو بزند ، برایت بچه بیاورد مثل هلو ، اسمش را بگذاری ، اسمش را بگذاری … مثلاْ یک زهرماری اسمش را بگذاری که وارث نام تو باشد و یادت را در جامعه جاوید نگاه دارد ؟ بعد هر سال یکی به جمع وارثان اضافه بکنی ، مثل دانه ی تسبیح ، آنقدر زیاد که سر سفره جای خودت نباشد ، هی وق بزنند و از هم بقاپند و از هر طرف آنقدر مهارت را بکشند که به فکر هیچ چیز نیفتی ؟ به جای تریاک و عرق و رفیقان یک ماهه ، خودت را با زن و بچه ها و دیزی آبگوشت و قرض های اول ماهت تخدیر کنی ؟

زنگ ساعت بود یا بلای آسمانی یا موهبت الهی ، هرچه بود چرت آقای کمبوجیه را چنان پاره کرد که به سرعت بلند شد و روی تختخوابش نشست . ساعت شماطه دار همچنان زنگ می زد و آقای کمبوجیه به یاد آورد که از روی فراموشی تکمه ی زنگ را آزاد گذاشته است . به تدریج دورنمای وحشتناکی در جلو چشمانش پدیدار می شد : بلند شدن ، دست و رو شستن ، به مستراح رفتن ، توی خیابان ولو شدن و صبحانه و ناهار را یکجا به اسم عصرانه خوردن .

به ملایمت و آرامی بار دیگر در تختخوابش دراز شد ، منتهی دستش را هم دراز کرد و از زیر تخت ظرفی برداشت و زیر لحاف برد و پس از مدتی بیرون آورد و گذاشت سرجایش و با خوشحالی گفت :

ــ این از این یکی .

بعد از آن باز دستش را دراز کرد و از روی سربخاری سفره ای را برداشت ، روی شکمش پهن کرد و بنا کرد به خوردن ( متأسفانه به علت اینکه اتاق به تدریج تاریک می شد معلوم نبود که آقای کمبوجیه چه می خورد ).

در یک روز فرح انگیز بهاری ، کلاغ ها عشقبازی می کردند و ماهی ها از هم جدا می شدند و آقای کمبوجیه با چشم های باز بادکرده فکر می کرد :

ــ باز هم رحمت به روزهایی که اداره داریم . روزهای تعطیل همه اش همین جور می گذرد . واضح است … منتهی من آخرین بار راجع به چه فکر می کردم ؟ آهان ، تازه یادم آمد : فرق کمدی و تراژدی … صحیح ، تراژدی آن است که یک نفر را بکشند ، آن یک نفر هم باید عاشق باشد و کمدی آن است که خانواده ی عروس دخترشان را به مرد عاشق که به خواستگاری آمده است ندهند . بنابراین عشق آن سال زمستان من چه بود ؟ چون مرا نکشتند تراژدی نبود و چون من اصولاْ به خواستگاری هم نرفتم که معلوم شود خانواده ی عروس موافقند یا مخالف ، پس کمدی هم نمی تواند باشد … شاید بتوان گفت …

ــ شاید ندارد ، به یقین می توان گفت که مضحک بود .

3

شناسنامه ی دوم :

دوشیزه « سکینه » ، دارای نام خانوادگی ( مهر اداره ی قند و شکر ) فرزند ( مهر اداره ی قند و شکر ) در تاریخ نوزدهم ماه بهمن سال 1300 شمسی در شهر ( مهر اداره ی قند و شکر ) متولد شده است . در صفحات مربوط به ازدواج و فوت چیزی نوشته نشده است . دوشیزه سکینه ساکن یکی از شهرستان ها است .

4

یک شب از زندگانی دوشیزه سکینه :

ساعت 7 ــ دوشیزه سکینه با اوقات تلخ از جلو آینه بلند شد و همانطور که روبان هایش را در دست داشت به طرف مادرش رفت . مادرش خدابیامرز ( به مناسبت اینکه اخیراْ ممکن است مرحوم شده باشد ) از زیر عینک به او نگاهی کرد و به تدریج صورتش به شکل یک علامت سؤال چروکیده درآمد . دوشیزه سکینه لب هایش را غنچه ی نیمه شکفته کرد و با صدای بلند به سؤال مادرش جواب داد :

ــ مامان ، من از غروب تا حالا به خودم اذیت می کنم که فرم موهای سرم کاملاْ دم اسبی بشود . اما هر دفعه ، نه اینکه دست تنها هستم و گره اش را شل می زنم ؟ به جای اینکه مثل دم اسب های چموش سر به هوا بایستد درست مثل اسب های از جنگ برگشته پخش و پلا می شود . حالا می خواهم که شما در این کار کمکم کنید .

چروک های صورت مادر دوشیزه سکینه به تدریج باز شد و این بار به صورت یک علامت تعجب درآمد . خودش گفت :

ــ چی گفتی ، مادر ؟

دوشیزه سکینه برای مادر گوش سنگینش بار دیگر آنچه را که گفته بود تکرار کرد . اما خیال نکنید که قضیه به همین آسانی خاتمه یافت . تازه ساعت هفت و نیم بود که پیرزن خداشناس حرف دخترش را فهمید و مراسم بستن گره و بقیه ی آن تا ساعت هشت ادامه داشت .

ساعت 8 ــ دوشیزه سکینه با موهای دم اسبی سر به هوا ، در حالیکه تا حد امکان می کوشید سرش را تکان ندهد ، روی یک صندلی لهستانی نشست و مجله ی « بانوان آینده » را در دو دست گرفت و آن را به محاذات سرش بالا برد تا مطالعه کند . اما چون حوصله ی این کار را نداشت ( چند روز پیش در دفتر خاطراتش نوشته بود : من برای مطالعه ساخته نشده ام ) بنا کرد آن را ورق زدن . جسته گریخته از هر صفحه چیزی می خواند :

پیام واعظ شهیر به بانوان آینده ی ایرانی : آری ، خواتین ، این گل های سرسبد اجتماع ، که … که دامن های کوتاه و لباس های تنگ می پوشند نباید انتظار داشته باشند که اندامشان به خوبی رشد کند … و گرنه « رابرت » می دانست که او سالیان دراز در رشته ی زیبائی اندام کار کرده است … عدم توفیق او بسته به همین امر بود ، یعنی به جای اینکه کتاب های مرا که پندیات لازمه در لباس صنایع ظریفه است بخواند به قرائت کتب ضاله مشغول شده بود و روی همین اصل بیچاره عمرش را به شما داد …

آری ای دختران زیباروی

تا کی آخر غمین ز حسرت شوی

« یا بزرگی و عز و نعمت و جاه

یا چو مردانت مرگ رویاروی »

… علت اینکه من در این مسابقه شرکت کرده و عکس خود را فرستاده و مقاله نوشته ام آن است که به تمام ملل دنیا بفهمانم که در سایه ی تحولات روزافزون ، ما بانوان ایرانی هم از چادر و چاقچورهای قدیمی به درآمده و برای خود روزنامه و کانون و بنگاه و تشکیلات و مطبوعات درست کرده و دست به دست سایر فنومن های اجتماعی از قبیل مردان و کودکان و جوانان و نیروهای صنعتی و انتظامی داده ، خودمان و ارابه ی تاریخ را به جلو سوق می دهیم و حاضریم حتی قطرات خون خود را در این راه بر زمین بریزیم … آفرین ! دوشیزه ی عزیز ، خوشوقتیم که نصایح خواهرانه ی ما که مرتباْ در صفحه ی « جواب به شما » چاپ می شود چنان مؤثر واقع شده که از این عادت غیرواجب دست کشیده اید … وگرنه به شما همان می رسید که به آن مارگرت ستاره ی مشهور سینما رسید . تا آنجا که وقتی لازم بود دیگر خونی نداشت که بر زمین بریزد .

دوشیزه سکینه مطالعه ی خود را تا ساعت 9 به همین ترتیب ادامه داد .

ساعت 9 ــ باز هم مثل همیشه ( … اما با قید احتیاط ) دوشیزه سکینه در را به روی ابوی باز کرد . ( مدت ها پیش در دفتر خاطراتش نوشته بود : « برای چه من به مادرم که روزها و شب ها مرا پرورانده و از خون جگر و اشک چشم برایم مایه گذاشته است بگویم والده ! چرا من اینقدر با کسی که به من محبت و صمیمیت داشته است رسمی رفتار کنم ؟ نه ! من یک دختر احساساتی هستم که نمی توانم بر خلاف ندای قلبم رفتار کنم . من او را مامان صدا خواهم زد . در مورد پدرم برعکس است ، او کسی است که من باید تا می توانم احترامش را هرچه بیشتر رعایت کنم . آری اول احترام و بعد محبت . لذا چقدر زشت و بی ادبانه و ناهنجار خواهد بود که او را پدر بنامم . تنها با گفتن ابوی است که می توانم مراتب احترامم را نسبت به او که در حقیقت دومین به وجود آورنده ی من است ثابت و مبرهن کنم. » )

وقتی ابوی و مامان و دوشیزه سکینه بر سر سفره ی شام ( خوشبختانه چون برق پس از خاموشی اوائل شب ، آمده بود همه جا نیمه روشن بود و معلوم بود که این خانواده ی خوشبخت نان و آبگوشت کله ی گوسفند می خورند .) نشستند با صحبت های جدی که هر شب تکرار می شد و به مناسبت سنگینی گوش مامان و لکنت زبان ابوی و ایرادهای بنی اسرائیلی دوشیزه ، بیش از آنچه که باید وقت می گرفت ، شروع شد :

ــ ابوی ، من دیگر طاقت تحمل این محیط خراب را ندارم . آخر تا کی باید آدم از هر طرف ناملایمات ببیند و دم نزند ؟ من دیگر نمی توانم شاهد این همه فساد و ظلم باشم . دروغگوئی و ستمگری و بی اعتنائی به قوانین جاری مملکت هر ایرانی نیک سیرتی را به ستوه آورده است . شما خودتان فکر بکنید که علاوه بر اینها من یکی از دوشیزگان این مملکت هستم ، جنساْ زن آفریده شده ام . البته نمی خواهم بر خلاف تمایلات قلبی خودم مقام خود را بالا ببرم و بگویم بیش از دیگران حساس می باشم ، نه ، فعلاْ این قسمت را مسکوت عنه می گذارم . جان کلام من اینجاست که من می خواهم با مردان حقوق مساوی داشته باشم ، احترامم محفوظ باشد ، حق تعلیم و تربیت داشته باشم و حتی برای تماشا هم که شده سری به پارلمان بزنم و بتوانم استعدادهای نهفته ام را که اکنون در گوشه و کنار وجودم پلاسیده شده اند به منصه ی ظهور درآورم و آنها را در دسترس همگان قرار دهم . تمام این ملاحظات مرا بر آن داشته است که از مدتی پیش به شما پیشنهاد کنم مرا به خارجه بفرستید و امشب هم مصراْ تقاضای خود را تجدید می کنم و امیدوارم به آن بذل توجه بیشتری بکنید .

ــ ابوی ( ادب از نسل جدید به نسل قدیم هم سرایت کرده بود ، به نحوی که مامان به خود اجازه نمی داد مثل سابق شوهرش را « مردکه » خطاب کند ) ، دخترم چه می گفت ؟

ضمن تغذیه ی همگانی ، دوشیزه سکینه و ابوی با حوصله و کوشش سعی کردند مطالبی را که گفته شده بود به مامان بفهمانند . پس از اینکه فارغ شدند ، ابوی چنین گفت :

ــ دخترم … برای بنده … سعادتی بالاتر از این نیست که یگانه ثمره ی شب … شب زفافم را برای ادامه ی تحصیلات … و دوری از نا … ناملایمات به خارجه … جه بفرستم ، اما آن وقت با دل خود دل والده … والده … والده ات ( ملاحظه می فرمائید که ادب همگانی شده بود ) چه کنم ؟ ما نمی توانیم فراق تو را تحمل کنیم . آیا نمی شود در پیشنهاد خود تجدیدنظر بکنی و برای تکمیل تحصیلات عالیه به تهران بروی … بروی … بروی ؟ و به همان تماشای پارلمان قناعت کنی ؟ درست است که روح حساس … و فکر بلند تو … در آنجا هم آزرده می شود ، اما چه باید کرد ؟ وطن ما باید به دست تو و من و والده … والده … والده و امثال ما و کودکان تو ( انشاءالله ) آباد شود . هیچ وقت خارجی دلش برای ما نمی سوزد . وانگهی ، تو اگر نتوانی در مملکت خودت کاری بکنی در خارجه هم به طریق اولی کاری از پیش … از پیش … از پیش …

چون بیم سکته می رفت مذاکره قطع شد . اما مامان سرش را فیلسوفانه تکان می داد و با وجودی که هیچ نمی شنید معلوم نیست چرا باز هم مثل همیشه خیال کرد که ابوی با مسافرت دوشیزه سکینه به خارج موافقت کرده است . این است که خندید و گفت :

ــ سکی جون ( علامت این بود که مامان نهایت حسن نیت را به کار برده است ) ، حالا انشاءالله رحمان چه وقت می روی ؟

پس از مدتی که با او سر و کله زدند تا حالیش کنند که هنوز موافقتی به عمل نیامده است ، باز هم بحث های جدی بی نتیجه تا ساعت یازده ادامه یافت . تنها نتیجه ای که امشب به دست آمد این بود که دوشیزه سکینه راه زندگیش را تغییر داد ، و به جای تکمیل معلومات خیاطی قصد کرد که در رشته ی خانه داری به مطالعات خود ادامه بدهد .

ساعت 5/11 ــ خواب . دوشیزه سکینه مطلقاْ به خیالات شیطانی از قبیل هماغوشی با مردان ، شوهر کردن و خیالات روحانی ، مثل بچه دار شدن ، اهل زندگی زناشوئی بودن ، شکم باردار ، لالائی و جز اینها ، اجازه نمی داد در مغزش راه پیدا کنند و شاید به همین علت بود که هر شب قرص خواب آور استعمال می کرد .

ساعت 4 بعد از نیمه شب ــ دوشیزه سکینه به قضای حاجت رفت و پس از برگشتن قرص دیگری خورد و پس از آن تا صبح خواب بود .

5

چند جمله ی احساساتی :

مدت ها گذشت . سالیانی پس از آنکه این دو شناسنامه را بررسی کردیم ، به شناسنامه ی دیگری برخوردیم که پرده از راز مهمی برداشت و به علاوه نشان داد که بر خلاف آنچه شایع است دستگاه های ما ، و به خصوص دستگاه آمار متولدان ، بسیار خوب کار می کند چون در شناسنامه ی اخیر دیگر خبری از مهر اداره ی قند و شکر نبود .

6

شناسنامه ی سوم :

آقای « ارسطو » دارای نام خانوادگی « زنجبیلیان » فرزند « کمبوجیه » و « سکینه خانم » در تاریخ بیستم ماه اسفند سال 1335 شمسی در شهر ری متولد شده است . ( در صفحات مربوط به ازدواج و فوت چیزی نوشته نشده است .)

7

یک روز و یک شب از زندگی آقای ارسطو :

وقایعی را که در یک شبانه روز برای آقای ارسطوی شیرخوار اتفاق می افتد به انضمام وقایعی که احتمال دارد اتفاق بیفتد می توان در چند کلمه خلاصه کرد ( خواب ها ، گریه ها ، فکرها ) ، اما چه گناه بزرگی است اگر بخواهیم تنهائی بزرگ او را هم سرسری بگیریم و تنها به آن اشاره ای بکنیم ( مثنوی هفتاد من کاغذ شود ) … یک سال پیش که ارسطو به دنیا آمد تنها نبود : با همسفری به سیر و سیاحت این دنیای فانی آمده بود ، با برادری شبیه خودش که یکی دو ماه بعد ، در شب نشینی خانوادگی که فقط در چنین مواقعی تشکیل می یافت ، اسمش را « اشکبوس » گذاشتند ، اشکبوس و ارسطو … از آن پس این دو یار همدل که گرچه در قنداق های جداگانه پیچیده شده بودند اما دل و جانشان متحد بود ، با هم گریه کردند و جیغ کشیدند و به خواب رفتند و با هم بیدار شدند و زندگی را لمس کردند . اما چه می توان کرد که کار روزگار همیشه جدائی افکندن است : هفته ی پیش اشکبوس مهربان بی هیچگونه مقدمه ای وفات یافت . مرگ جانسوزش آنقدر ناگهانی و مرموز بود که از هر سو عقاید موافق و مخالف را برانگیخت و هر مقام ذی صلاحیتی آن را به نحوی توجیه کرد . پزشک قانونی در گواهی خود با تردید چنین نوشت : « گواهی می شود که آقای اشکبوس ، یک ساله ، فرزند آقای کمبوجیه ، به علت ضعف مزاج و بیماری داخلی فوت کرده است . با آنکه به خاک سپردن ایشان بلامانع است ، معهذا می توان برای رفع هرگونه شبهه ای به کالبدشکافی اقدام کرد .» یک روزنامه ی عصر در ستون حوادث خود به این ترتیب این ضایعه را یادآور شد : « دیشب طبق گزارش خبرنگار مخصوص اطفال ، کودک یک ساله ای ملقب به اشکبوس ، همانطور که در بغل مادرش بوده است ناگهان خود را به میان حوض آب پرتاب و در دم به هلاکت می رسد . مقتضی است مادران …» در همان لحظات بحرانی ، سکینه خانم دفتر خاطراتش را از چمدانی که یادگار دوران دوشیزگیش بود بیرون کشید و در گوشه ای که سفید مانده بود نوشت : « آه … این محیط نامساعد ، این همه ناملایمات که از در و دیوار می بارد ، این قوانین و مقررات غلط و این آدم های کثیف و بی تربیت باعث شدند که اشکبوس من برای فرار از آنها و دوری از مبتذلات و کثافات زندگی راه جهان دیگر را در پیش گیرد .» و یکی دو روز بعد که امواج غم فرو نشست سطر دیگری به نوشته اش اضافه کرد : « آری … باید همین فردا ، حتی اگر ممکن است همین الان ، لااقل ارسطو را نجات بدهم … باید او را به خارجه بفرستم ، و خود به تماشای موزه ها و تآترها و پارلمان بپردازم .»

در تمام این مدت آقای کمبوجیه ساکت بود و معلوم نبود در مغز فعالش چه می گذرد . بالاخره در یک بعد از ظهر گرم مجال یافت که درباره ی مرگ فرزند عزیزش ( که از وارثان نامش بود ) فکر بکند و دست آخر در نیمه شب آن روز به این نتیجه رسید : « فرزند دلبند مرا عوامل مختلفی به دیار عدم فرستاد . او یک دقیقه استراحت نمی کرد . مجبور بود در تمام ساعات و دقایق عمر کوتاهش فعالیت کند و عرق بریزد ، او نمرد بلکه خودکشی کرد . او سنگر زندگی را تهی کرد در حالیکه من سال ها است با چند قمقمه ی خالی پوسیده ، مدام از این گوشه به آن گوشه فرار می کنم .»

تنها ارسطو است که در این میان هنوز درباره ی مرگ اشکبوس ناکام عقیده ی مخصوصی ندارد و اگرچه ممکن است مردمی که از دنیای او و وسعت ادراکش بی خبرند این موضوع را به بلاهت یا صغر سن یا عدم احساس و عاطفه منسوب کنند ، اما حقیقت جز این است . در ناصیه ی ارسطو آثار ذکاوت هویداست و به خوبی می توان دید که صفات برجسته ی پدر و مادرش را در خود جمع کرده است . متأسفانه هنوز خیلی زود است که آینده ی او را پیش بینی کنیم . آنچه اکنون وظیفه ی ماست این است که با او همدلی کنیم و در غم و رنجش شریک باشیم : غم و رنجِ در تنهائی فکر کردن ، در تنهائی خوابیدن و در تنهائی جیغ زدن .

پایان

عقب